姜国藩发力陶鹏飞猛追 奇瑞瑞虎锁定厂商大奖

Европа.

百度 促进产业结构转型升级，把实体经济做实做强做优是根本。

Европа континенти – д?йн? б?л?г?, Евразия материгинин батыш жагы. Азия менен чек арасы Уралдын кыры же чыгыш этеги, Урал дарыясынын ?р??н?, Каспий де?изи, Кума-Маныч ойду?у жана Керч кысыгы (кээде Чо? Кавказдын кыры менен), Азов, Кара жана Мрамор де?издери, Босфор, Дарданелл кысыктары аркылуу ?т?т. Аянты 10,2 млн км2 (аралдары менен). Калкы 583,2 млн (2005, Россиянын калкын кошпогондо). Европа т?нд?г?н?н жана Т?нд?к-батышынан Т?нд?к Муз океан жана анын де?издери – Кара (Карск), Баренц, Ак, Норвег, батышынан жана т?шт?г?н?н – Атлантика океаны жана анын де?издери – Балтика, Т?нд?к, Жер Ортолук, Мрамор, Кара, Азов де?издери, Т?шт?к-чыгышынан туюк – Каспий к?л-де?изи менен чулганат. Т?з?? аккумуляциялык жана абразиялык жээктер басымдуу; ошондой эле ватт (марш), тектон., фьорд, шхер, риас, дальмация тибиндеги жээктер да м?н?зд??. Европанын э? четки учтары: т?нд?г?нд? – Нордкин, т?шт?г?нд? – Марроки, батышында – Рока тумшуктары, чыгышында – Уюлдук Уралдын Байдарата булу?часына жакын жайгашкан чыгыш этеги. Аралдарынын аянты 730 ми? км2дей; э? чо?дору – Жа?ы Жер, Франц-Иосиф жери (Рудольф аралындагы Флигели тумшугу – Европанын э? Т?нд?к чети болуп саналат), Шпицберген, Исландия, Британия, Ирландия, Корсика, Сардиния, Сицилия, Крит. Жээктери булу?-буйткалуу. Европанын аймагынын 1/4ин Скандинавия, Пиреней, Апеннин, Балкан, Кола жана башка жарым аралдар ээлейт. Океандан Чыгыш Европанын э? алыс жери 1600 км, Батыш Европаныкы – 600 кмдей. Айрым геогр. жана статистикалык-экон. эмгектерде Европага Кавказды да (Закавказье, Кавказ ?нд?р?н дагы) кошот. Адатта Европа эки б?л?кк? – Чыгыш Европага жана Батыш Европага б?л?н?т. Европанын де?из де?гээлинен орточо бийиктиги 300 мдей. Э? бийик жери – Альп тоолорундагы Монблан чокусу, 4807 м; эгерде Азия менен Европанын чек арасы Чо? Кавказдын Башкы же Суу Б?лг?ч кырка тоосу аркылуу ?тс?, анда э? бийик жери Эльбрус чокусу (5642 м) болмок. Э? жапыз жери Каспий бою ойду?у, ал де?из де?гээлинен 28 м т?м?н жайгашкан. Рельефинде ойду?дуу т?зд?кт?р жана д??с??л?р басымдуу; аймагынын 17%ин тоолор ээлейт. Чыгыш Европанын рельефи бир кылка, анда Чыгыш Европа т?зд?г? (Орус т?зд?г?) жайгашкан; т?зд?кт?н Т?шт?к-чыгыш б?л?г? (Каспий бою ойду?у) де?из де?гээлинен т?м?н жатат. Батыш Европада т?зд?кт?р менен тоолор болжол менен бирдей таралган. Негизги т?зд?кт?р? – Орто?ку Европа т?зд?г?, Т?м?нк? Дунай т?зд?г?, Орто Дунай т?зд?г?, Париж бассейни, Падан т?зд?г?. Борбордук Европага, Т?нд?к жана Т?шт?к Европанын жарым аралдарына жапыз жана орто бийик тоолор м?н?зд??. Э? бийик тоолору: Альп, Карпат, Пиреней, Скандинавия, Апеннин тоолору, Балкан жарым аралындагы тоолор. Европанын чыгыш чегинде Урал тоолору жатат. Кээде Кавказ тоолорун да Европага кошушат.

Э? байыркы (кембрийге чейинки) тектоникалык структурасы – Чыгыш Европа платформасы (калкандары: Балтика, Украина), ал негизинен Чыгыш Европа (Орус) т?зд?г?н ээлейт. Протерозойдун аягы – кембрийде ж?рг?н Байкал б?кт?л??с?н? Тимань токол тоосу, Печора ойду?у, Кола жарым аралынын Т?нд?к чет-жакасы; кембрий, ордовик, силур мезгилдерин камтыган каледон б?кт?л??с?н? Шпицберген аралы, Аюулуу аралы, Британ аралынын Т?нд?к жана батыш б?л?кт?р?, Ирландия аралы; девон, карбон жана пермде болгон герцин б?кт?л??с?н? Пиреней жарым аралындагы тоолор, Франциянын Борбордук жана Арморикан массивдери, Т?шт?к Уэльс, Арденна, Вогез, Шварцвальд, Гарц, Кенд?? тоолор, Богема массиви, Судет тоолору, Силезия, ошондой эле Урал тоолору, Жа?ы Жер аралынын тоолору; кайнозойдо болгон альп б?кт?л??с?н? – Андалус, Апеннин, Альп, Карпат тоолору, Балкан жана Крым жарым аралдарынын тоолору кирет. Исландияда жана Жер Ортолук де?из аймагынын аралдарында аракеттеги жанартоолор бар. Европа нефть жана газ (Волга – Урал нефть-газдуу аймагы, Кавказдын этектери, Т?нд?к де?издин шельфтери), к?м?р (Донбасс, Печора, Москва, Жогорку Силезия, Рур бассейндери жана башка), темир (Курск магнит аномалиясы, Украина, Урал, Кола жарым аралы, Лотарингия, Скандинавия жарым аралынын Т?нд?к аймактары), ошондой эле боксит, т?ст?? металл, таш жана калий туздары жана башка кендерге бай.

Климаты

Европанын географиялык абалы анда мел??н климаттын ?к?м с?р?ш?н?, ал эми анын ?ст?нд? Атлантика океанынан соккон батыш аба массасынын болушу анда де?издик жана андан континенттикке ?тм? климаттын басымдуу болушуна шарт т?з?т. Радиациялык баланстын жылдык орточо ?лч?м? бардык жеринде о? мааниде, ал т?нд?кт?н т?шт?кт? карай к?б?й?т: Арктика аралдарында ал 10-, 50-параллелдерде 40ка жакын, Т?шт?к Европада 250–290 кж/см2ге (60–70 ккал/см2) чейин. Январда б?т Европада (Жер Ортолук де?из аймагынан жана Франциянын басымдуу б?л?г?н?н сырткары) –17ден –4,2 кж/см2ге (–4т?н–1 ккал/см2) чейин; июлда Т?нд?к менен Т?шт?к аймактардын айырмасы жоголот, анткени т?нд?кт? карай жылган сайын к?н узара баштайт; натыйжада радиациялык баланс Европанын дээрлик б?т аймагында 34 кж/см2ди (8 ккал/см2ди) т?з?т. Аба массасы атмененын жалпы циркуляциясынын системасына кошулганда, айрыкча кышында жылуулуктун аймак боюнча кайрадан б?л?н?ш?н? алып келет. Батыштан соккон аба массасынын жылуулугу Т?нд?к Атлантика агымынын таасиринен ого бетер к?ч?йт. Натыйжада, кыш айларынын изотермасы ке?дик багыттыкынан кыйла айырмаланып, Европанын басымдуу б?л?г?нд? (Т?шт?к-чыгышынан башкасы) кышкы айлардын орточо температурасы ке?дик боюнча орточо температурадан кыйла к?т?р??к? болот. Мисалы, январдагы жылуу температуралык аномалия Жа?ы Жерде, Кола жарым аралында, Шпицбергенде, Британ аралында 8°Сден 18°Сге, ал эми Скандинавиянын батышы менен Исландияда 18°Сден 24°Сге чейин жетет.

Радиациялык жана циркуляциялык факторлор Европанын климатында мезгилд??л?кт? даана б?л?т. Кыш мезгилинде атмосферанын э? т?м?нк? басымы Атлантиканын т?нд?г?нд? т?з?л?п, анда Исландия депрессиясы жайгашат. Андан чыгышты жана Т?шт?к-чыгышты карай абанын басымы к?ч?п, Каспий бою ойду?уна жана Уралдын т?шт?г?н? чейин жетет. Ал жерлерге Азия антициклонунун бир тармагы да кирет. Азор антициклонунун таасири астында турган Жер Ортолук де?из аймагынын батыш б?л?г?н?н ?ст?нд? батыштан соккон ургаалдуу аба массасы ?к?м с?р?т. Анын курамындагы циклондор атмосфералык фронттордо пайда болуп, батыштан чыгышка (жогорку ке?диктерди карай бир аз кыйшайып) багытталат.

Европанын басымдуу б?л?г?н?н ?ст?нд? уюлдук аба массалары ?ст?мд?к кылат; т?нд?кт?н Арктика аба массасы кирип, Альп тоолоруна, Балкан, Крым жарым аралына чейин жетиши м?мк?н. Жер Ортолук де?из аймагында уюлдук аба мезгил-мезгили менен тропиктик аба менен алмашып турат. Кышкы айлардын изотермасы жалпысынан Т?нд?к-батыштан Т?шт?к-чыгышты карай жылат. Жалпысынан Европанын басымдуу б?л?г?нд? мел??н климат ?к?м с?р?т, анын батышына кышы жумшак, жайы салкын океандык климат, чыгышына карлуу суук континенттик климат м?н?зд??. Т?нд?к аймактарынын жана Арктика аралдарынын климаты катаал, субарктикалык жана арктикалык. Т?шт?к Европага кышы нымдуу, жумшак, жайы ысык, жер ортолук де?издик климат м?н?зд??. Январдын орточо температурасы арктикалык аралдарда –24°Сден т?шт?г?нд? 12°Сге чейин, июлдуку 3°Сден 29°Сге чейин. Европанын э? суук жерлери: Печора дарыясынын алабы (айлык орточо температурасы –20°С) жана Франц-Иосиф жери (–24°С). Печора дарыясынын алабында Европадагы э? т?м?нк? температура (абс. минимум) –52°С катталган.

Европанын э? ысык жерлери – Жер Ортолук де?из аймагы (мында июлдун орточо температурасы 28–30°С) жана Каспий бою ойду?у (24–26°С). Абсолюттук максимум температура (48°С) Пиреней жарым аралынын т?нд?г?нд? катталган.

Жаан-чачындын жылдык ?лч?м? жалпысынан батыштан чыгышты карай азаят: 1000–2000 ммден (батыштагы тоолордун айдарым капталдарында) 500–300 ммге чейин (Чыгыш Европада, айрыкча, анын Т?шт?к-чыгышында жана чыгышында). Э? жаанчыл жери – Динара тайпактоосунун батыш капталдарында, анда жаан-чачындын жылдык ?лч?м? 4000 ммден ашык. Э? кургакчыл жери – Каспий бою ойду?у, анда 200 мм жана андан да аз жаайт. Арктика аралдарында жана Баренц де?изинин Т?шт?к жээгинде – 300–400 мм. Европага ке?дик боюнча арктикалык, субарктикалык, мел??н, субтропиктик типтеги климат алкактары м?н?зд??. Арктиканын европ. секторундагы аралдарды камтыган арктика алкагынын климаты катаал, кышы чыкыроон суук, узакка созулат, к?б?нч? катуу бороон болуп турат; жайы кыска, суук, июлдун орточо температурасы 5°Сден ашпайт; жаан-чачын к?б?нч? кар т?р?нд? т?ш?т, буулануу т?м?н.

Исландиянын, Фенноскандиянын жана Чыгыш Европа т?зд?г?н?н Т?нд?к б?л?кт?р?н камтыган субарктика алкагынын жайы Арктиканыкына салыштырмалуу узагыраак жана жылуураак (июлдун орточо температурасы 10–12°Сге чейин), кышы батыш аймактарында жумшак, чыгышы суук; жылдык жаан-чачындын ?лч?м? батышында 1000 ммдей, чыгышында 400 мм жаан-чачынга караганда буулануунун ?лч?м? т?м?н.

Европанын Жер Ортолук де?из аймагынан жана Крымдын Т?шт?к жээгинен башка калган б?т аймагын мел??н алкак ээлеп, анын Т?нд?к б?л?г?н? кыйла суук, бореалдык, т?шт?г?н? жылуураак суббореалдык климат м?н?зд??. Андан сырткары алкактын батыш б?л?г?н?н климаты де?издик, абанын температурасынын жылдык амплитудасы т?м?н, жайында т?шт?г?нд? жылуу, т?нд?г?нд? сер??н, кышы жумшак, т?зд?кт?р?нд? кар дайыма жатпайт, жаан-чачын бардык мезгилде, айрыкча кышында арбын жаайт; жетишерлик жана ашыкча нымдуу. Алкактын чыгышынын климаты мел??н континенттик, кышы чыкыроон, суук, кар арбын (т?шт?г?н?н башка) т?ш?т; жайы т?нд?г?нд? сер??н, борбордук б?л?г?нд? жылуу, т?шт?г?нд? ысык, абанын температурасынын жылдык амплитудасы жогору; жылдык жаан-чачындын ?лч?м? т?нд?г?нд? буулануунун ?лч?м?н?н ашат, борбордук б?л?г?нд? алар те?дешет, т?шт?г?нд? жаан-чачын буулануудан аз.

Жер Ортолук де?из аймагын жана Крымдын Т?шт?к жээгин камтыган субтропик алкагына жер ортолук де?из тибиндеги климат м?н?зд??, кышы жумшак, жылуу, бирок жаан-чачындуу (январдын температурасы 4°Сден 12°Сге чейин); жайында аба ырайы ?зг?рм?л??, кургакчыл, ысык, батышында жылуу климат ?к?м с?р?т. Пиренейдин батышына, Апеннин жарым аралына, Балкан жарым аралынын батышына жана Т?нд?к-батышына жер ортолук де?издик климаттын де?издик (жайкы кургакчыл мезгилдин кыскалыгы, жаан-чачындын арбын жаашы), ушул жарым аралдын калган б?л?кт?р?н? жана Крымдын Т?шт?к жээгине анын континенттик варианттары м?н?зд??.

Дарыялары

Европа континенти.

Европа агын суу катмарынын ?лч?м? боюнча (295 мм) д?йн? б?л?кт?р?н?н ичинен Т?шт?к Америкадан кийинки 2-орунду ээлейт, ал эми агын суунун к?л?м? (2850 км3) боюнча, кургактыктын чакандыгына байланыштуу Австралия менен Антарктидадан гана мурда турат. Суу агымдары да жалпы нымдуулук сыяктуу эле батыштан чыгышты жана т?нд?кт?н т?шт?кт? карай азаят. Европанын басымдуу б?л?г? Атлантика океанынын, аз б?л?г? Т?нд?к Муз океандын жана ички Каспий де?изинин алаптарына кирет. Ири дарыялары Чыгыш Европада. Э? чо? дарыясы – Волга (негизги куймалары: Кама менен Ока). Анын уз. 3530 км, алабынын аянты 1360 км2, суусунун жылдык орточо чыгымы 8000 м3/секдан ашык. Андан кийинки узун дарыялары: Урал, Днепр, Дон, Печора, Днестр, Т?нд?к Двина. Батыш Европадагы ири дарыялар: Дунай (узундугу 2850 км, алабынын аянты 807 ми? км2, суусунун орточо чыгымы 6430 м3/сек), Рейн, Эльба, Висла, Луара, Тахо, Одра. Бул дарыялардын баарында кеме ж?р?т, кээ бирлери каналдар аркылуу бири-бири менен туташат. К?б? гидроэнергетикалык максатта пайдаланылат. Ири суу сактагычтары: Волгадагы Рыбинск, Куйбышев, Дондогу Цимлянск, Днепрдеги Каховка жана башка Чыгыш Европанын дарыялары кар, бир аз жамгыр сууларынан куралат; жазында жана жайдын башталышында суусу кирет; т?зд?кт?н Т?нд?к б?л?г?нд? кар кечирээк эригендиктен, суунун кирген учуру жайга туура келет; кышында Т?шт?к б?л?г?нд?г? дарыялар 1,5–3 айга, т?нд?г?нд?г?л?р 7–7,5 айга муз менен капталат. Фенноскандияда кыска жана босоголуу да-рыялар ?ст?мд?к кылат; алардын нуктарында к?л сымал жайылып аккан жерлери к?п, негизинен кар сууларынан куралып, жазында суусу кирет; дарыяларынын орто?ку б?л?кт?р?н 2–3 айга, Т?нд?к б?л?кт?р?н 7–7,5 айга муз каптайт. Орто?ку Европанын т?зд?кт?? аймактарындагы дарыялар негизинен жамгыр сууларынан куралат, кышында то?бойт; чыгышыраагындагы дарыялар жамгырга кошумча кар, ал эми Альп тоолорунан башталган дарыялар м??г? сууларынан да куралат. Жер Ортолук де?из аймагынын дарыяларынын де?гээли к?з?нд? жана кышында (айрым жерлеринде кышында жана жазында) к?т?р?л?п, жайында меженге туш болот, ал эми чакан суулар ?т? тайыздап, айрымдары соолуп да калат. Айрым дарыялардын суусунун кышкы чыгымы жайкысынан ондогон эсе к?пт?к кылат. Жер Ортолук де?из аймагынын карст ??рч?г?н жерлеринде дарыя курамына жер астындагы суулар да кошулуп, алардын агымын кыйла ж?нг? салып турат.

К?лд?р?

Европанын к?лд?р?н?н к?б? плейстоцендеги муз каптоого дуушарланган аймактарда (КМШнын европ. б?л?г?н?н т?нд?г?нд? жана Т?нд?к-батышында, Фенноскандияда, Британ аралында, Альп тоолорунда жана анын ?нд?р?нд?, Польшанын жана Германиянын т?зд?кт?р?нд?) топтолгон. Бул к?лд?рд?н к?б? тектон. оё?дордо, чу?курдук, грабен жана башкаларда жайгашып, м??г?н?н аракетинен чанагы калыптанган. Бул типтегилерге т?зд?к к?лд?р? – Ладога, Онега, Венерн, Веттерн, Меларен, Имандра, тоо этектериндеги к?лд?р – Женева, Лаго-Мажоре, Комо, Гарда жана башка кирет. Муз каптабаган аймактарда к?л топтолгон зор аянттар жок. Мындагы э? м?н?зд?? к?лд?р: т?зд?кт?р аркылуу дарыялардын жайылмаларындагы калдык к?лд?р, Волганын, Днепрдин, Дунайдын, Понун дельталарындагы, Кара, Азов де?издеринин жээктериндеги – лагуна, Балкан жарым аралындагы Шкодер (Скадар), Охрид, Венгриядагы Балатон жана башка тектон., Апеннин жарым аралындагы жана Исландиядагы жанартоо, Чыгыш Европа т?зд?г?н?н чыгышындагы, Балкан, Апеннин жарым аралындагы карсттык к?лд?р. Европанын к?лд?р?н?н к?б? тузсуз агып чыкма к?лд?р. Кургакчыл Т?шт?к-чыгыш б?л?г?нд? мала туздуу жана ?т? минералдашкан туюк к?лд?р (Эльтон, Баскунчак) бар. Ушул эле жерде, Азия менен Европанын чегинде д?йн?д?г? э? ири к?л – Каспий де?изи жайгашкан.

Европадагы азыркы м??г?л?рд?н жалпы аянты 116 ми? км². Алардын к?б? Шпицбергенде (58 ми? км2), Жа?ы Жер, Франц-Иосиф жеринде, Исландияда, Скандинавия тоолорунда жайгашкан, ошондой эле Альп тоолорунда, Уралдын Т?нд?к б?л?г?нд?, Пиреней, Сьерра-Невада тоолорунда да м??г?л?р бар.

Жер кыртышы

Европанын топурак кыртышынын ар т?рд??л?г? жалпысынан зоналуулук мыйзам ченемине байланыштуу. Топурак пайда болуусу негизинен 4 алкакка б?л?н?т: арктикалык (уюлдук), бореалдык, суббореалдык, субтропиктик. Э? зор аянтты бореалдык жана суббореалдык алкактар ээлейт. Топурак кыртышынын зоналуулук структурасы жана типтери боюнча нымдуу океандык климаттуу Батыш Европага жана континенттик климаттуу Чыгыш Европага б?л?н?т. Арктика алкагында арктикалык жана тундра топурактары пайда болот. Арктикалык топурак Шпицбергенде, Франц-Иосиф жеринде, Жа?ы Жердин т?нд?г?нд? таралып, калы?дыгы ?т? жука, генезистик горизонттору анча байкалбайт. Тундра топурактары Фенноскандиянын т?нд?г?н, Жа?ы Жердин т?шт?г?н, Чыгыш Европа т?зд?г?н?н Т?нд?к уюлдук тегеректен т?нд?кт? жаткан б?л?г?н ээлейт. Тундра топурагы к?б?нч? ашыкча нымдалган, аэрациясы начар, органикалык калдыктары жай чириген, чиринди горизонту жука топурак; чиринди горизонту т?м?н карай к?г?ш тарткан глей горизонтуна ?т?т. Начар дренаждалган оё? жерлерде (айрыкча Печора дарысынын т?м?нк? алабында) тундра топурактары саздак тундра топурактары менен айкалышат. Бореалдык алкак Исландиянын, Фенноскандиянын басымдуу б?л?г?н, Британ аралын, Т?нд?к Европа т?зд?кт?р?н, Чыгыш Европанын Львов – Киев – Курск – Пермь – Екатеринбург сызыгынан т?нд?кт? карай жайгашкан аймагын камтыйт. Бул алкактын континенттик климаттуу аймактарында т?м?нк? топурак кыртыштары таралган: Т?нд?к тайганын глейлешкен-к?л топурагына ашыкча нымдуулук, к?лд?ш??, глейлеш?? процесстери, органикалык калдыктардын жай чир??с? м?н?зд??; накта к?л топурагы тайганын орто?ку б?л?г?нд? ??рч?п, анда басымдуулук кылган жуулуу режиминин ?ст??к? горизонтундагы органика калдыктардын кыйла б?л?г? т?м?н ч?г?п кетет; тайганын Т?шт?к б?л?г?н? жана жазы-ийне жалбырактуу токойдун чымдак-к?л топурагына к?лд?ш?? процессинен сырткары чириндинин топтоло башташы м?н?зд??; Чыгыш Европанын бореалдык алкагынын э? т?шт?г?нд?, жазы жалбырактуу токойдун астында токойдун боз топурагы ??рч?п, анда чымдашуу процесси активд?? ж?р?т, чиринди горизонту даана байкалып, анын ?лч?м? 3т?н 8%ке чейин жетет. Бореалдык алкактын океандык климаттуу аймактарына топурактын т?м?нк? типтери м?н?зд??: чымдак, чым к??д?? топурак Исландиянын, Скандинавиянын Т?нд?к-батышынын, Фарер жана Гебрид аралынын субарктикалык шалбаа жана сейрек токойлорунун астында ??рч?п, чириндиге байлыгы менен ?зг?ч?л?н?т; ?т? жуулма чымдак-бозомтук-к?л топурак Скандинавиянын жана Финляндиянын т?шт?г?нд?, Улуу Британиянын т?нд?г?нд?, Орто?ку Европа т?зд?г?нд? таралып, айрым жерлеринде токойдун кычкыл к?л топурагы менен айкалышып жатат. Бореалдык алкактагы интразоналык топурактардан т?м?нк?л?р таралган: аллювий (анын ичинде жайпак жээктердеги марш топурактары); карбонаттуу т?пк? тектердеги чымдак-карбонаттуу топурак (рендзиндер); тайга зонасында, кыртыш суулары жер бетине жакын жаткан, анча тилмеленбеген т?зд?кт?рд?г? шалбаанын астында чымдак-глей топурагы ??рч?г?н; чымк??-саз топурагы – верещатниктердин астында ??рч?п, начар дренаждалган, чопо катмары ?ст??к? бетке жакын жаткан жерлерге м?н?зд??. Бореалдык алкакта жайгашкан тоолордо тоо тундра, Уралда, ошондой эле тоонун чымдак-к?л тоо токоюнун боз, Шотландияда жана Скандинавиянын орто бийик тоолорунда тоонун к?л топурактары таралган. Суббореалдык алкактагы океандык жана мел??н континенттик аймактардын топурак-кыртыштарындагы зоналык структурасындагы айырмачылык ого бетер к?ч?йт. Мел??н континенттик климаттуу аймактарда т?пк? тектерин лёсс т?зг?н талаа зонасында кара жана каштан топурактары пайда болот. Токойлуу талаада жана талаанын Т?нд?к б?л?г?нд? к?лд?шк?н, жегичт?? жана накта кара топурак т?з?л?п, ал ??? кара, калы? чиринди горизонту, чириндиге байлыгы (8%тен ашык), карбонаттуу иллювий горизонтунун болушу менен ?зг?ч?л?н?т. Кургакчылыраак талаа ландшафттуу аймактарда аз жана орто чириндил?? кадимки жана Т?шт?к типтеги кара топурактар пайда болуп (чириндиси 4–8%), карбонаттуу горизонту жогору жайгашып, тыгыз келет. Молдавия жана ага чектеш жайгашкан Румыниянын жерлерин, Азов бою ойду?унун чыгышын, Крымдын т?зд?кт?р?н мергелдин жана акиташтегинин ?ст?нд? кадимки жана мицелярдык-карбонаттуу, аз жана орто чириндил??, б?т горизонту боюнча карбонат арбын таралган Т?шт?к типтеги каштан топурактары ээлейт. Кыйла кургакчыл талаа Украинанын Т?шт?к б?л?г?н, Т?м?нк? Волга боюн, Каспий боюн ээлеп, анда жуулуу режимисиз, чиринди горизонту жукараак, карбонаттуу горизонту ?т? тыгыз каштан топурагы ??рч?г?н; Каспий бою ойду?унун айрым жерлеринде каштан топурактары шорто? кыртыштар менен айкалышып жатат. Шорто? топурактар т?пк? тектердин туздуу болушуна байланыштуу. Каспий бою ойду?унун э? кургакчыл жерлеринде, жарым ч?л ?с?мд?кт?р?н?н астында ??рч?г?н жарым ч?лд?н ко?ур топурактары кум массивдери менен айкалышып жатат.

Токойлору

Суббореалдуу алкактын океандык климаттуу аймактарында жазы жалбырактуу токойдун астында токойдун ко?ур топурагы ??рч?г?н. Бул топурактын профилинде горизонттор даана байкалбайт, ко?ур т?ст?г? иллювий горизонту ?т? калы? (анткени чополошуу жана карбонаттын жуулуу процесси катуу ж?р?т). Жеринин бетинин ?т? тилмеленгендигине жана литологиялык ар т?рд??л?г?н? байланыштуу токойдун ко?ур топурагынын жуулуу жана к?лд?ш?? де?гээли бирдей эмес, к?б?нч? к?л, чымдак-карбонаттуу топурактар, ко?ур рендзиндер менен кезектешип жатат. Кыйла континенттик климаттуу тоо аралык ?р??нд?рд? токойдун ко?ур топурагы к?б?нч? жука калы?дыктагы накта жана кадимки кара жана шалбаалуу кара топурактар менен алмашат; алардын негизги ареалдары Дунай бою т?зд?кт?р?нд? таралган. Ушул эле аймактардын оё? жерлеринде шор топурактар кездешет. Орто бийик тоолордун басымдуу б?л?г?н тоо токоюнун ко?ур топурактары ээлейт. Карпат, Пиреней, Альп тоолорунда ал топурактардан башка тоонун к?л топурагы (1000–1600 м бийиктикте) улам жогорулаган сайын тоо-шалбаа топурагы менен алмашат. Субтропиктик алкакта жайгашкан Т?шт?к Европага жана Крымдын Т?шт?к жээгине дайыма жашыл ксерофиттик токойлордун жана бадалдардын астында к?р?? топурактар ??рч?г?н; бул топурак чириндиге байлыгы (4–7%) жана б?т профили боюнча карбонаттуулугу менен ?зг?ч?л?н?т. Нымдуу аймактарда бул топурак жуулма режимде болуп, карбонаттар кыйла тере?дикке чейин жуулуп кетет. Балкан жарым аралынын батышында жана Апеннин жарым аралынын Т?шт?к-чыгышында жана башка жерлерде ?терра росса? (карбонаттуу тоотектердин ?б?л?нд? продуктулары) ке?ири таралган. Алар ?т? карбонаттуу кызыл рендзиндерди пайда кылат. Жер Ортолук де?из аймагынын кыйла кургакчыл жерлеринин бадалдуу формацияларынын астында бозомук-к?р?? топурактары ??рч?г?н. Балкан жарым аралынын тоо аралык т?зд?кт?р?нд?, негизги кристаллдык тектердин ?б?л?нд? продуктуларында ?т? тыгыз т?з?л?шт?г?, чириндиге жарды, ??? кара смолница топурагы пайда болгон. Жер Ортолук де?из аймагынын тоолорундагы тоонун к?р?? топурагы бийиктеген сайын тоо токоюнун ко?ур топурагы менен алмашат. Европанын топурак-кыртышынын ичинен кара, токойдун ко?ур жана боз, ошондой эле к?р?? топурактары дыйканчылыкта ке?ири, тундра, жарым ч?лд?н ко?ур топурактары бир аз пайдаланылат; ал эми арктикалык топурак дээрлик пайдаланылбайт.

Европанын ?с?мд?кт?р? флоралык курамы боюнча Голарктикага кирет. Материктер ортосундагы байыркы жана азыркы байланыштардын негизинде Европанын флорасында Азияныкына, Африканыкына жана Т?нд?к Американыкына м?н?зд?? тукумдар, уруулар жана т?рл?р кездешет. Ал эми эндемиктер салыштырмалуу аз. Европага ?с?мд?кт?рд?н т?м?нк? типтери м?н?зд??: тундра, бореалдык же тайга, неморалдык (жазы жалбырактуу жана ийне-жазы жалбырактуу токойлорду жана алар менен байланыштуу бадалдуу жана ч?л ?с?мд?кт?? жалпылыкты камтыйт), талаа, ч?л, субтропиктик бадал-дарак ?с?мд?кт?р?. Булардын ичинен э? ке?ири таралганы токой тибиндеги ?с?мд?кт?р, э? аз таралганы – тундра жана ч?л ?с?мд?кт?р?. Арктикалык, субарктикалык жана бореалдык ке?диктерде океандык климаттуу жана мел??н континенттик аймактардын ортосундагы ?с?мд?кт?рд?н зоналык тиби боюнча айырма анча байкалбайт. Кыйла т?м?нк? ке?диктерде ал айырма даана байкалат: климаты океандык аймактарда тайга токоюнан т?шт?г?р??кт? ийне жана жазы жалбырактуу аралаш токой, жазы тилкени т?зг?н жазы жалбырактуу токой таралган. Ал токойлор субтропик алкагында ксерофилдик дайыма жашыл жана дайыма жашыл-жалбырагын к?б??ч? аралаш токойлор жана бадалдар менен алмашат. Ал эми климаты мел??н континенттик аймактарда тайгадан т?шт?г?р??кт? жазы жана ийне жалбырактуу, жазы жалбырактуу токойлор кууш тилкени т?з?п, т?шт?кт? жана Т?шт?к-чыгышты карай токойлуу талаа, талаа, жарым ч?л жана ч?л менен алмашат (Крымдын Т?шт?к жээгинде субтропиктик ?с?мд?кт?рд?н элементтери кездешет).

Европанын аймагында азыр табигый ландшафт дээрлик жокко эсе; тундра менен тоонун ландшафттары жана фаунасы гана салыштырмалуу азыраак ?зг?р??г? дуушарланган. Мурда негизинен эмен жана башка дарак ?с?мд?кт?р?н?н турган жазы жалбырактуу токой текши тилкени т?з?п, т?нд?г?нд? ийне жалбырактуу токойго, т?шт?г?нд? жер ортолук де?из тибиндеги сейрек токойго ?тк?н. Токой биздин заманга чейин 5-кылымдан эле Грекияда кыйылып жок кылына баштаган; кийин бул процесс Т?шт?к жана Орто?ку Европанын башка жерлеринде да ке?ири кулач жайган. Токойдун туруктуу жок кылына башташы табигый биотоптун бир б?т?нд?г?н бузуп, аймактын табигый фаунасына жана флорасына терс таасир тийгизген. Арктикалык тундра жана ч?л ландшафттары Шпицберген, Франц-Иосиф жери, Жа?ы Жер аралында таралган. ?с?мд?кт?рд?н э?илчек, мамык ч?п, ч?п ?с?мд?кт?рд?н айрым т?рл?р? (таш жаргы, каз таман жана башка) жана бадалдар (дриада, уюл талы жана башка) м?н?зд??. Арктикалык ч?л (?с?мд?к ?сп?г?н таштак жерлер) да кыйла аянтты ээлейт. Накта тундра континенттин Т?нд?к жана Жа?ы Жер аралынын Т?шт?к жээктерин ээлейт, ?с?мд?к т?рл?р?н? салыштырмалуу бай келип, кыйла текши каптаган. Мында мамык ч?п-э?илчект?? тундра (к?р?? жана жашыл мамык ч?пт?р, э?илчектерден ягель жана башка ?ст?мд?к кылат, ошондой эле айрым ч?п ?с?мд?кт?р – драба, бетеге, кызгалдак, таш жаргы кездешет), бадалдар (водяника, казанак) жана жапалак бадалдар (жапалак кайы?, уюлдук жана тегерек жалбырактуу тал) ?ст?мд?к кылат. Ашыкча нымдуу жерлеринде саздар кездешет. Исландиянын, Скандинавиянын тоолорунда, Уралда тоо тундрасы (т?нд?кт? 300–500 мден, т?шт?кт? 1000–1100 м бийиктиктен жогору) ?з?нч? алкакты т?з?т. Тундра ?с?мд?кт?р? т?шт?кт? токойлуу тундрага ?т?т; ага тундранын, саздардын жана жапыз ?ск?н сейрек токойдун (чыгышында карагай, батышында кайы?, кызыл карагай ?ст?мд?к кылат) айкалышы м?н?зд??. Бул токойлордо мамык ч?п-э?илчект?? жана бадалдуу ярустар (ит б?лд?рк?н, кара моюл, аюу м?м?, водяника) даана байкалат. Тоолордо мындай токойлор (т?нд?г?нд? 300–400 мден, т?шт?г?нд? 900–1000 м бийиктикке чейин) ?з?нч? ?с?мд?к алкактарын пайда кылат. Исландияда кайы? токою шалбаа жана саздар менен айкалышат. Тундра ?с?мд?кт?р? айрым жерлерде бугу жайыты катары пайдаланылат. Тайга т?шт?кт? болжол менен 57–58° Т?нд?к ке?диктерге чейин жеткен жазы тилкени ээлейт. Анда ийне жалбырактуу токой – чыгышында сибирь карагайы, к?к карагайы жана кара карагайы, батышында – европа карагайы, кадимки кызыл карагай ?ст?мд?к кылат. Урал ?нд?р?нд?, зонанын т?нд?г?нд? Скандинавияга чейин, ошондой эле кедрл?? кызыл карагай токою басымдуу. Нымдуу жерлерде бул токойлордун астында мамык ч?п, кара моюл, ит б?лд?рк?н, вереск, кислица, кургакчыл жерлерде э?илчек ?ст?мд?к кылат. Ийне жалбырактуу токойлордон сырткары кайы? жана байтерек токойлору да кездешет; алар к?б?нч? алгачкы токой массиви кыйылып же ?ртт?н?п кеткен жерлерде ?с?т. Тайга токоюнун Т?нд?к чет-жакаларында – Фенноскандияда жергиликт?? кайы? токою бар. Тайга зонасындагы ?с?мд?кт?рд?н башка типтеринен жайылма шалбаалары, казанак, кидик дан куурай, клюква, кара моюл ?ск?н сфагн саздары, ч?п ?с?мд?кт?р? ?ск?н токой саздары кездешет. Скандинавия тоолорунда жана Уралда тайга токою тоо ?с?мд?кт?р?н?н т?м?нк? алкактарын т?з?т.

Тайга

Тайга ?с?мд?к ресурстарына бай: андан целлюлоза-кагаз, химиялык жана курулуш ?н?р жайларылары ?ч?н жыгач даярдалат; тайгада териси баалуу жаныбарларга (тыйын чычкан, суусар, арыс, т?лк?, ак коён жана башка) а? ууланат, жапайы айбанаттардын жана куштардын (багыш, рябчик, каракур, кере?кур жана башка) эти даярдалат, табигый ?с?мд?кт?рд?н (ит б?лд?рк?н, кара моюл, карагат, четин, моюл жана башка) м?м?л?р? жана козу карын жыйналат. Тайганын шалбаалуу жерлери негизинен бодо мал ?ч?н жайыт катары пайдаланылат.

Жазы жана ийне жалбырактуу аралаш

Жазы жана ийне жалбырактуу аралаш токой тайгадан т?шт?кт? Скандинавиянын т?шт?г?н?н Уралга чейин созулуп жатат. Балтика бою ?лк?л?р?н?н, Белоруссиянын аймактарында, Чыгыш Европа т?зд?г?н?н борбордук б?л?г?н?н батышында аралаш токой э? жазы тилкени т?з?т. Нижний Новгород шаарынан чыгышты карай аралаш токой тилкеси ?т? кууштайт. Зонада ийне жана жазы жалбырактуу (эмен, ак чечек, ж?к? дарак) токой аралаш ?с?т. Кум топурактуу жерлерде кызыл карагай токоюнун ири массивдери бар. Европада жазы жалбырактуу токой зор аймакты ээлейт. Ал Батыш Европанын тоолордон башка б?т аймагын ээлеп, т?нд?г?нд? тайга жана аралаш токойго, т?шт?г?нд? субтропикке (болжол менен 40° Т?нд?к ке?дикке) чейин жетет. Карпаттан чыгышты карай жазы жалбырактуу токой тилкеси ?т? ичкерип, Урал ?нд?р?н? чейин созулат, анда зонанын Т?шт?к чеги 53–54° Т?нд?к ке?диктерден ?т?т. Жазы жалбырактуу токой ?с?мд?кт?р?н?н ичинен э? ке?ири таралганы – эмен. Климаты океандык аймактарда эмендин саптуу эмен, аска эмени (чыгышта Т?шт?к Буг дарысына чейин жетет) жана башка т?рл?р? нукура эмен токоюн же кайы? (Британ аралында, Бельгияда, Нидерландда), кадимки граб, ж?к? дарак, бук (негизинен Батыш Европада) аралаш эмен токоюн т?з?т. Нукура бук токою д?б?-д??с??л?рд?н капталдарында, тоолордун т?м?нк? алкактарында, кышы салыштырмалуу жылуу, абасы ?т? нымдуу, бирок топурак кыртышы ашыкча нымдуу болбогон жерлерди ээлейт. Т?шт?к аймактарда, негизинен Францияда каштан токою таралган. Атлантика бою аймагындагы жазы жалбырактуу токойдун астында дайыма жашыл ?с?мд?кт?рд?н т?рл?р? – падуб, самшит, лианалар – плющ ?с?т. Кумдуу жана таштуу топурактарда (Франциянын Т?нд?к-батышында, Британ аралында, Орто?ку Европа т?зд?г?нд?) верещатниктер, ч?п ?с?мд?кт?? жана ч?п-мамык ч?пт?? саздар, ал эми Т?нд?к де?издин жээктеринде марштын шордошкон шалбаасы ке?ири таралган. Тоо арасындагы т?зд?кт?рд? (Чехия, Орто Дунай т?зд?г?нд?) токой талаага айланып кеткен, айрым жерлеринде шалбаалуу талаа кездешет.

Чыгыш Европанын климаты мел??н континенттик аймактарында каштан жана бук токойлору кездешпейт; Крымда гана чыгыш бук тоо токою бар. Мында саптуу эменден сырткары ж?к? дарак, ак чечек, байтерек, кара жыгач, ал эми бадалдуу ярусунда – лещина, бересклет, шилби ?с?т. Токойдун т?м?нк? алкактарын 1600–2100 м бийиктикке чейин жазы жана ийне жалбырактуу тоо токою ээлейт; алар улам жогорулаган сайын субальп бадалдарына жана шалбаасына, бийик тоолордо альп шалбаасына ?т?т. Айдоо жерлерди, бак-дарактарды, Т?шт?к аймактарында ж?з?мзарды ке?ейт?? максатында токой ?с?мд?кт?р?н?н ири аянттары кыйылып жок кылынган. Токойду калыбына келтир?? максатында жазы жалбырактуу дарактардын (айрыкча буктун) ордуна ийне жалбырактуу дарактар (кызыл карагай, карагай) же тез ?с??ч? жазы жалбырактуулар (терек) отургузулган. Субальп жана альп шалбаалары жайкы жайыт катары ке?ири пайдаланылат.

Европанын мел??н континенттик климаттуу аймактарында жазы жалбырактуу токойдон т?шт?г?р??к токойлуу талаа созулуп жатат. Анда жазы жалбырактуу токой (негизинен суу б?лг?чт?рд?) шалбаалуу талаа менен айкалышып жатат; салыштырмалуу нымчыл д?й?м ч?пт?р (каз таман, сенеция, анемона, к?к шим??р, адонис) басымдуу. Андан да т?шт?г?р??кт? чымдуу кылкан ?с?мд?кт?р? (ак кылкандын т?рл?р?, бетеге) ?ст?мд?к кылган накта талаа таралган. Накта талаадан т?шт?кк?, салыштырмалуу кургакчыл аймактарда – Украинанын т?шт?г?н?, Крымдын т?нд?г?н?, Т?м?нк? Волга боюна кургак (т?шт?к) талаа м?н?зд??; анда шыбак, ак кылкан, бетеге, буудайык, тырса суйда? ?с?т. Европанын четки Т?шт?к-чыгышын суйда? шыбактуу жана баялыштуу жарым ч?л жана ч?л ээлейт. Кара жана каштан топурактуу талаа дээрлик б?т айдалып, ал жерлерге буудай, ж?г?р?, кант кызылча, к?н карама жана башка ?ст?р?л?т. Талаанын табигый ?с?мд?кт?р? негизинен коруктарда гана сакталып калган. Жарым ч?л жана ч?л зоналары жайыт (негизинен кой жайыты) катары пайдаланылат.

Европанын субтропиктик б?л?г?нд? т?зд?кт?рд? жана тоо этектеринде жайкы кургакчылыкка байырлашкан ксерофилдик дайыма жашыл токой жана бадалдар таралган. Ал токойлордо таш, кермес жана тыгын эмендери, алеп, приморье жана италия кызыл карагайы ?ст?мд?к кылат. Токой бадалдарга бай, токой ичиндеги ч?п ?с?мд?кт?р? жай мезгилинде толук куурап калат. Бадал формацияларынын ичинен э? ке?ири таралганы: маквис (филлирея, мирта, ладанник, мисте, асыл лавр, жапайы болуп кеткен зайтундан турат); пальмитос (Европадагы жапайы хамеропс пальмасынын жалгыз ?к?л?; Пиреней жарым аралынын т?шт?г?нд?, Балеар аралында, Сицилияда); гарига (мында к?б?нч? таштак жерлердеги бадал тибиндеги кермес эмени ?ст?мд?к кылат); томиллари (Пиреней жарым аралынын кургакчыл ички б?л?г?нд?г? тимьян, лаванда жана башка эфир майына бай ?с?мд?кт?р); шибляк (негизинен жалбырагын к?б??ч?, ошондой эле дайыма жашыл бадалдар); фригана (жапыз ?ск?н тикенд?? бадалдардан жана катуу ч?пт?рд?н турат; Балкан жарым аралынын ички жана чыгыш аймактарында). Жер Ортолук де?из аймагынын тоолуу б?л?г?нд? дайыма жашыл токой жана бадалдар алкагынан (т?нд?г?нд? 300–400 мден, т?шт?г?нд? 800–1000 мден) жогору жалбырагын к?б??ч? жазы жалбырактуу (эмен, бук, каштан) жана ийне жалбырактуу (карагай, к?к карагай, кызыл карагай, атлантика кедри) токой алкактары жайгашкан; алар э? бийик тоолордо кууш тилкелерди т?зг?н субальп жана альп алкактарына ?т?т. Жер Ортолук де?из аймагынын токой, бадалдарынын басымдуу б?л?г? адамдардын аракеттеринен же ?ртт?н жок болуп кеткен. Азыр алардын ордун буудай, ж?г?р?, цитрус ?с?мд?кт?р?, зайтун дарагы, тыгын эмени, ж?з?мзар, бак-дарак, парктар ээлейт; Пиреней жарым аралынын Т?шт?к-чыгышында курма пальмасынын Европадагы жалгыз плантациясы жайгашкан. Эчки, койдун ыксыз к?п жайылуусунан тоолордун ?с?мд?кт?р? да ?т? ?зг?р?п кеткен.

Европа Голарктика зоогеогр. аймагына кирет. Европанын к?п б?л?г? Европа-Сибирь, Т?нд?к чети Арктика, Жер Ортолук де?изге жакын жаткан жерлери жер ортолук де?издик, Каспий бою ойду?у Борбордук Азия аймактарына таандык. Табигый ресурстарды ке?ири пайдалануунун натыйжасында (токой кыюу, ачык аянттарды айдоо жана башка) айбанаттардын т?рл?р? жана таралышы кескин ?зг?рг?н. Мурда к?п кезиккен айбанаттар азайып, же биротоло жоголуп, алардын ордуна башка жаныбарлардын т?рл?р? к?б?й? баштады. Тундра жана токойлуу тундрада ак т?лк?, алагуш, ак жана тундра кекилиги, ак ?к?, таажылуу торгой; де?из жээктеринде ак чардак, т?рд?? каздар, т?л?н жана башка кездешет. Токой зонасында – багыш, каман, т?лк?, карышкыр, к?р?? аюу, жапайы мышык, кирпи, кемчет, ак жана сур коён; канаттуулардан – карабоор, кере?кур, вальдшнеп, сагызган, к?к?к, чаркарга, ?к?, таркылдак, к?к чымчык, б?рк?т, карчыга; Чыгыш Европа токойлорунда булардан башка киш, суусар, тыйын чычкан, коён, момолой; Батыш Европа токойлорунда асыл бугу, элик, коён, чээнчилдер кезигет. Талаа жана токойлуу талаа зоналарында кемир??ч?л?р жана туяктуулар к?п: б?к?н (чыгышында), сары чычкан, сур коён, суур, кош аяк, момолой, аламан (хомяк); канаттуулардан – торгой, тоодак, боз кекилик, безбелдек, б?д?н?, ак кулаалы. Жер Ортолук де?издик зонада – пиреней жана альп тоо эчкиси, аркар, жейрен, альп сууру, ч?тк?р, кирпи; Пиреней жарым аралынын Т?шт?к жагында маймылдардын тукумуна кир??ч? куйруксуз макака (магот) бар. Канаттуулары: тоо тааны, карлыгач, чабалекей, к?кшалкы, таранчы, к?к сагызган, к?к жору.

Антропологиялык курамы

Европада 44 ?лк? жайгашкан. Анын калкынын жалпы саны 804 млн (2005). Европанын дээрлик бардык калкы епропеоид расасына кирет. Ал бир нече майда расаларга б?л?н?т: атлантика-балтика (Скандинавия ?лк?л?р?н?н, Улуу Британия, Ирландия, Исландия, Нидерланд, Т?нд?к Германия, ошондой эле Эстония, Латвиянын калкын камтыйт), орто европ. (Батыш Европанын борбордук б?л?г?н?н, КМШнын европа б?л?г?н?н калктары), балкан-кавказдык (Босния жана Герцеговина, Т?нд?к Македония, Хорватия, Словения, Сербия жана Черногория, Т?нд?к Грекия, Австриянын т?шт?г?, Италиянын т?нд?г?, Кара де?изден батышта, чыгышта жана т?нд?кт? жашаган калктар), инди-жер ортолук де?издик (Испания, Италиянын басымдуу б?л?г?, Франция, Т?шт?к Грекия, Жер Ортолук де?издин аралдары), ак де?из-балтикалык (Литва, бир аз Латвия, КМШнын европ. б?л?г?н?н т?нд?г? б?т) жана уралдык (лопари, коми, мари, мордва, удмурт).

Этностук курамы

Европа элдеринин басымдуу к?пч?л?г? индиевропалык тил уясына кирген бир нече топко (славян, балтика, герман, кельт, роман, грек, армян, иран ошондой эле индиарий тил топтору) б?л?н?т. Славяндар Чыгыш жана Т?шт?к Чыгыш Европаны мекендешип, чыгыш, батыш жана Т?шт?к топчолорунан турат. Чыгыш славяндарга орустар, украиндер (русиндер), беларустар; батыш славяндарга поляктар жана кашубдар, чехтер, словактар, моравтар, лужицтер; Т?шт?к славяндарга болгарлар, македондор, словендер, сербдер, хорваттар, босниялыктар, черногориялыктар кирет. Балтика тилдер тобуна лит-валыктар, латыштар таандык. Герман тилдер тобундагы элдер негизинен Борбордук жана Т?нд?к Европада жашашып, батыш жана Т?нд?к топчолоруна б?л?н?т. Батыш топчосуна немистер, австриялыктар, герман-швейцариялыктар, люксембургдуктар, эльзастыктар жана лотарингиялыктар, нидерланддар (голланддар), фламанд, фриз, англис тилд?? (англичандар, шотланддар жана англ жана шотланд-ирланддар) элдер жана башка; Т?нд?к топчосуна дандар, фарерлер, шведдер, норвегдер, исланддар кирет. Кельт тилдер тобундагы элдерге бретондуктар, уэльстиктер, гэлдер (шотланд), ирланддар, мэнктер, валийлер (кимбр), корндор тиешел??. Латын тилинен чыккан роман тилдер тобуна италяндар, италян-швейцариялыктар, корсикалыктар, санмари?нликтер, француз тилд?? (француздар, франк-швейцариялыктар, валлондор) элдер, испандыктар, каталондор, португалиялыктар, галисиялыктар, арагондуктар, реторомандар, румындар, молдовандар, аромундар, меглениттер жана башка 50д?н ашуун мамлекеттин элдери кирип, Т?шт?к жана Батыш Европада, Африкада, Борбордук жана Т?шт?к Америкада жашашат. Албан, грек (каракачандар, цаконийлер) тилдер тобундагы элдерге албандар, гректер таандык. Ошондой эле Т?шт?к жана Чыгыш Европада индиарий тилдер тобуна тиешел?? цыган, Европанын бардык ?лк?л?р?нд? жашаган еврейлер бар. Европанын Т?нд?к Чыгышындагы урал тил уясы эки (финн-угор, самодий) топко б?л?н?т. Финн-угор тилдер тобу ?з ара беш топчого б?л?н?т: прибалтика-финн (финндер, эстондор, карелдер, вепстер, ижорлор, воддор, ливдер); волгалык (эрзя-мордвалар, мокша-мордвалар, талаа марийлери, тоо марийлери); пермдик (удмурттар, коми-эряндар, коми-пермяктар); угор (хантылар, мансилер, венгрлер); саамдар (лопарлар). Самодий тилдер тобу ?з ичинен Т?нд?к чыгыш (ненецтер, энецтер, нганасандар) жана Т?шт?к чыгыш (селькуп) тил топчолоруна б?л?н?т. Алтай тил уясы ?ч чо? (т?рк, мо?гол, тунгус-манчжур) топтон турат. Т?рк тилдер тобунун кыпчак топчосуна Волга бою жана Урал ?нд?р?н мекендеген элдер (чуваштар, татарлар, башкырттар), ошондой эле Балкан жарым аралындагы т?ркт?р, гагауздар жана башка; мо?гол тилдер тобуна мо?голдор, калмактар, буряттар, ойроттор; тунгус-манжур тилдер тобуна эвенктер, эвендер, негидалдар, орочтор, удэгелер, ороктор, ульчтар, нанайлар тиешел??. Семит-хамит тилдеринин уясына мальталыктар, Т?нд?к Африка, араб элдери, баск тил тобуна басктар кирет. Европа элдерине эки, ?ч тилд??л?к м?н?зд?? болуп, христиан дининин негизги эки тармагы – православие (Чыгыш жана Т?шт?к Чыгыш Европа) жана католицизм (Т?шт?к Батыш Европа) тараган. Орто жана Т?нд?к Европадагы динге ишен??ч?л?р негизинен протестант чирк??л?р?н? сыйынышат. Т?рк, татар, башкыр, цыган, албандардын к?пч?л?г?, босниялыктардын, болгарлардын бир азы ислам, еврейлер иудаизм динин тутушат.

Колдонулган адабияттар

• “Кыргызстан” Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов ?. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 2025-08-086-1