《手游初体验》第二十五期：《穿越火线：枪战王者》

百度 到2035年，南京将力争实现联通世界重要城市、半日内通达国内省会城市、1小时通达长三角省会城市、小时通达省内设区市、1小时通达南京都市圈各城市。 Малайзия мал. Malaysia
Туу Герб
Урааны: ?Bersekutu Bertambah Mutu? ?Биримдик – к?ч?
Гимн: ?Negaraku (?лк?м менин)?
Эгеменд??л?к к?н?	31-август 1957-ж. ( Улуу Британиядан)
Расмий тили	малайча
Борбор шаары	Куала-Лумпур
Ири шаарлар	Куала-Лумпур, Джохор-Бару, Ипох, Кучинг
Башкаруу формасы	шайлануу парламенттик монархия
Жогорку башкаруучу	Абдулла II
Мам. дини	ислам
ISO коду	MY
ЭОК коду	MAS

Малайзия (мал. Malaysia), ырасмый аталышы – Малайзия Федерациясы (мал. Persekutuan Tanah Malaysia) – Т?шт?к-Чыгыш Азиядагы мамлекет. Т?шт?к-Кытай де?изи экиге (батыш жана чыгыш) б?л?т. Батыш Малайзия Малакка жарым аралынын т?шт?к жээгинде орун алып, ага жээк тилкесинде жайгашкан аралдар (Пинанг, Ланкави, Сирибуат ж. б.) кирет. Ал т?нд?г?н?н Таиланд, т?шт?к-чыгышынан Индонезия, т?нд?г?н?н Бруней менен чектешип, чыгышынан Тынч океандын де?издери Сулу, Сулавеси менен чулганат. Т?шт?к-батышынан Малакка кысыгы аркылуу индонезиялык Суматра аралынан, т?шт?г?н?н кууш Жохор кысыгы (дамба курулган) менен Сингапур аралынан б?л?н?п турат. Чыгыш Малайзия Калимантан аралынын т?нд?к-батыш жагын жана майда аралдарды (Лабуан, Банги, Баламбанган ж. б.) ээлейт. Аянты 329,8 (ички акваториясыз 328,6) ми? км². Калкы 29,3 млн (2011). Борбору – Куала-Лумпур (улуттук жана мыйзам чыгаруучу борбор, парламенттин кел??ч? жайы жана монархтын резиденциясы). Малайзиянын аткаруучу жана сот органдары атайын курулган административдик борбору Путражаяга (Куала-Лумпурдун шаар айланасы) к?ч?р?лг?н. Административдик-аймактык жактан 13 штатка (7 султандык, 2 княздык, 4 губернаторлук) жана 3 федерация аймагына б?л?н?т. Акча бирдиги – малайзия ринггити.

Администрациялык-аймактык б?л?н?ш? (2009) Малайзия – БУУнун (1957), Ынтымакташтыктын (1957), ЭВФтин (1957), Эл аралык реконструкция жана ?н?кт?р?? банкынын (1957), Т?шт?к-Чыгыш Азия ?лк?л?р? ассоциациясынын (1967), Ислам конференциясы уюмунун (1969), Б?тк?л д?йн?л?к соода уюмунун (1989), Азия-Тынч океан экономикалык кызматташтыгынын м?ч?с? (1995).

Мамлекеттик т?з?л?ш?

Малайзия – федеративд?? мамлекет. Конституциясы 1957-жылы (1963-жылы толуктоолор киргизилген) кабыл алынган. Башкаруу формасы – конституциялык монархия. Мамлекет башчысы – монарх. Мыйзам чыгаруучу бийликтин жогорку органы – эки палаталуу (?к?лд?р палатасы жана Сенат) парламент. Аткаруу бийлигин премьер-министр башында турган министрлер кабинети ишке ашырат. Малайзияда к?п партиялуу саясий система орун алган. Башкаруучу саясий партиялары: Улуттук фронт, Ислам партиясы, Демократиялык кыймылдар партиясы ж. б.

Табияты

Малайзиянын табиятынын жана рельефинин ?зг?ч?л?г? к?п учурда анын обочолонгон эки аймакта жайгашкандыгы менен т?ш?нд?р?л?т. Ал экватордук алкакта жатат. Малакка жарым аралынын к?б?н д??с??л?р, жапыз жана б?кс? тоолор (бийиктиги 1000–2000 м; э? бийик жери Тахан тоосунда, 2190 м). К?пч?л?к б?л?г? саздак келип, мангр ?с?мд?кт?р? ?с?т. Калимантан аралынын жээги булу?-буйткалуу, ички б?л?кт?р? тоолуу (э? бийик жери 4101 м). Айрыкча т?нд?к-чыгышы (т?шт?кт?н т?нд?кт? к?зд?й жайгашкан булу?дарда: Дату, Бруней, Маруду, Лабук, Дарвел, Тавау ж. б.) шуру (коралл) рифтери менен курчалган. Малакка жарым аралынын жээги туурасы 15–80 кмге жеткен жана к?пч?л?к б?л?г? саздуу аллювий-де?издик жана дельта т?зд?кт?р? орун алган. Калимантан аралынын жээк тилкесинин туурасы 60 кмге жеткен аллювий-де?издик т?зд?кт?р менен курчалган. Аралдын борбордук б?л?г?нд?г? т?зд?кт?р дарыя ?р??нд?р? менен тилмеленип, д??с??л?р (орточо бийиктиги 300 м) менен алмашат. Индонезия менен болгон чек арасында субке?дик (Капуас-Хулу тоо кыркасы) жана субмеридиан багытында жаткан бийиктиги 2000–2400 мге жеткен тоо кыркалары орун алган. Э? бийик жери – Кинабалу чокусу (бийиктиги 4101 м). Жарым аралдын тоолуу борбордук жана т?нд?к б?л?кт?р?нд? жана Калимантан аралындагы тоолордо (Саравак штаты) д?йн?д?г? э? чо? (Саравак) карст ??к?рл?р? орун алган. Малайзияда калай (д?йн?д? 3-орун), жез, темир, боксит, нефть жана табигый газ (Т?шт?к Кытай де?изинин шельфинде), таш к?м?р, алтын, марганец, вольфрам, сейрек кездеш??ч? элементтер ж. б. кендер бар. Климаты т?нд?г?нд? субэкватордук муссондук, к?пч?л?к б?л?г?нд? экватордук нымдуу. Абанын орточо айлык температурасы жыл бою аз гана ?лч?мд? ?зг?р?т. Т?зд?кт?рд? 25–27°С. Температуранын суткалык ?зг?р??с? бир кыйла жогору: жээк тилкеде 5–10°С, т?зд?кт?рд? 8–12°С. Жылдык жаан-чачыны жээк тилкесинде 2000–3000 мм, тоолордо 5000 ммден жогору. Жаан-чачын н?ш?рл?п жаайт. Малайзияда кыска, бирок суусу мол дарыялар к?п. Н?ш?р-л?г?н жаан-чачын учурунда дарыя сууларынын к?л?м? кескин к?б?й?т. Ири дарыялары Ражанг (563 км), Барам (402 км), Кинабатанган (560 км) ж. б. Айрым дарыяларында кеме ж?р?т, бирок алардын дельталары саздак. Э? чо? к?л? – Алаотра. Тоолорунда кооз шаркыратмалар кездешет. Малайзияда 60тан ашуун суу сактагыч курулган. К?рс?з кызыл ферралитт?? тоо топурагы (бийик платодо) жана к?рд?? кара топурак м?н?зд??. Ошондой эле мангр шорто? топурагы да кездешет. Токойлор ?лк?н?н аянтынын 63,6%ин ээлейт. Нымдуу экватордук, субтропиктик токойлор ж. б. ?с?т. ?с?мд?кт?р? – дээрлик эндемиктер. Э? башкы экол. к?йг?йл?р?н?н бири токой аянттарынын кескин кыскарып жатканы. Биологиялык ар т?рд??л?г? боюнча д?йн?д? алдынкы орунда. Флорасынын курамында ?с?мд?кт?рд?н 15,5 ми? тонна жогорку (анын ичинде бак-дарактын 2650, орхидеянын 800 т?р?; жоголуп кет?? алдында ?с?мд?кт?н 680 т?р?) белгил??. С?т эм??ч?л?рд?н 330 (анын 50с? жоголуп кет?? алдында), канаттуулардын 750 (40), сойлоочулардын 388 (21), жерде-сууда жашоочулардын 200 (45) т?р? кездешет. Балыктар (1500д?н ашык т?р) сууда быкылдайт. Коргоого алынган де?из акваториясынын аянты 499,6 ми? га (2007), кургактыкта ?лк?н?н аянтынын 5,9%тин т?з?т. Малакка жарым аралында Таман-Негара (?лк?д?г? э? мурда уюшулган), Танжунг-Пиай, Тасек-Бера, Калимантан аралында Бако, Кинабалу (Б?тк?л д?йн?л?к мурастын тизмесине киргизилген) жана Гунунг-Мулу улуттук парктары уюшулган. Суу-саздуу 126,8 ми? га жери эл аралык мааниге ээ, коргоого алынган 6 аймак [ал жерде жаныбарлардын сейрек кездеш??ч? жана жоголуп бараткан т?р? – орангутан (Саравак штатында), азия пили (Куала-Гандах; Малакка жарым аралында)] т?з?лг?н. Кен байлыктары: калай, жез, алтын, темир ж. б.

Калкы

Калкынын негизин малайялар (66,4%) т?з?т. Ошондой эле даяктар оранг-лауттар, аслилер жана кытайлар, явалыктар, сулулар, тайлар жашайт. Расмий тили – малай (малайзия) тили (англис тили ке?ири таралган; мамлекеттик иш кагаздары да англис тилинде ж?рг?з?л?т). Калкынын 62,4%и мусулман, калгандары буддизм (19,2%), христиан (9,1%), индуизм (6,3%), конфуцийлик жана даосизм (3%) диндерин тутат. орточо жыштыгы 1 км²ге 87,4 киши (2009). Калкынын жашынын орточо узактыгы эркектерде – 70,6 жаш, аялдарда – 76,2. Т?р?л??н?н де?гээли жогору (1000 адамга 22,2), ?л?м-житим 1000ге 5,0 (жаш балдардын ?л?м? 1000ге 6,3). 100 аялга 101 эркек туура келет. Шаар калкы 70% (2008). Ири шаарлары: Куала-Лумпур, Субанг-Жая, Келанг ж. б.

Тарыхы

Малайзия аймагында адам алгачкы палеолит доорунда эле жашаган. Э? эзелки калкы – негр-австралоид уруулары. Азыркы малайялардын ата-бабалары Малайзияга биздин заманга чейинки 1-кылымдын башында Борбордук Суматрадан келген. Биздин заманга чейинки 5–6-кылымда Индия, Кытай жана Фунань менен байланышкан суу каттам жол т?й?нд?р?нд?г? порт шаарчалардан алгачкы феодалдык мамлекет пайда болгон. 15–16-кылымда Малайзия аймагы Малакка султандыгына баш ийген. 1511-жылы Малайзияны португалдар, 1641-жылы нидерланддар басып алган. Малайзиянын батыш аймагында (Малайяда) бир нече султандык болгон. Алардын к?чт??с? Жохор 1756–58, 1983–87-жылдардагы согуштардан кийин голланддарга баш ийген. 18-кылымдын аягында М Малайзияны англиялык колониячылар басып ала баштаган. 1888-жылы Сарвак менен Сабах Британия протекторатын орноткон. 19-кылымда ?з?н?н Малайядагы ээликтеринен Британия Малайя колониясын (Малайзия мамлекеттеринин федерациясы, ММФ) т?зг?н. 19-кылымдын аягында Малайзиядагы чет элдик капиталдын 70%и англичандарга тиешел?? болуп, каучук иштет??ч?, коргошун эрит??ч? ишканалар, темир жол куруучу, камсыздандыруу жана транспорт компаниялары, медициналык мекемелер, мектептер ачылган. Жергиликт?? эл англиялык колониячыларга каршы нечен жолу к?т?р?лг?н. 1930-жылы Малая компартиясы (МКП) т?з?л?п, алар 1934-жылы Малаяда жалпы иш таштоо уюштурган. 2-д?йн?л?к согуш учурунда Малайзия аймагын япон аскерлери оккупациялаган (1942). Малая элдеринин япондук баскынчыларга каршы армиясы уюшулуп (1943) куралдуу к?р?шк? чыгышкан. Япония багынгандан ки-йин (1945-жылы 2-сентябрь) Малайзия аймагына кайтып келген британдык аскерлер (250 ми?) Сингапурдан Малайяны б?л?п, 1946-жылы 1-июнда британ колониясынын статусундагы Малай Союзун (1948-жылдан Малай Федерациясы, МФ) т?з?п, Саравак менен Сабахты Улуу Британия колонияларынын министерствосунун карамагына берген. Жа?ы т?з?лг?н колония элдик нааразычылыктарды туудурган. 1948-жылы МФтеги улуттук-боштондук кыймылды к?ч менен басып, МКП ж. б. бир катар демократиялык уюмдарга тыюу салган. Бирок азатчыл к?р?ш токтобой, 1949-жылы февралда Малайя элдеринин боштондук армиясы т?з?лг?н. МФтин мыйзам чыгаруучу советине шайлоодо (1955) Алянс же?ип, Абдул Рахман башында турган ?км?т т?з?л?п, 1957-жылы 31-августта МФнин к?з карандысыздыгы жарыяланган. Бирок МФ аймагында жана Сингапурда Улуу Британия, Австралия жана Жа?ы Зеландиянын куралдуу к?чт?р? жайгаштырылган. Британ ?км?т? менен узак с?йл?ш??л?рд?н кийин 1963-жылы 16-сентябрда Малай Федерациясы (Сингапур, Саравака, Сабаха, Бруня) т?з?л?п, ислам официалдуу дин катары таанылган. 1960-жылдардын 2-жарымынан Малайзия ?км?т? блокторго кошулбоо жана тынчтыкта жанаша жашоо саясатын ж?рг?з??г? ?т?п, премьер-министр (1970-жылы сентябрдан) Абдул Разак Т?шт?к-Чыгыш Азияны бейтараптоо планын к?т?рг?н. 1981-жылы июлда МФга Махаткир Мохамеддин премьер-министрликке келиши менен ?км?т экономикалык модернизациялоо багытында экспорттолчу товарларды чыгаруу жана кайра иштет?? ишканаларын к?ч?т?п, инфраструктураны жа?ыртууга багыт алган. Малайзия д?йн?д? каучук, коргошун, пальма майын экспорттоо боюнча алдынкы орундарда. Малайзия жогорку технологиялык сапаттагы тиричиликте ке?ири колдонулуучу техникаларды (радио, электроника, компьютер ж. б.) чыгаруу боюнча маанил?? борборго айланган. 1997–98-жылдары азиялык финансы кризисинде Малайзия ЭВФтин жана батыш фондуларынын жардамынан баш тартып, Т?шт?к-Чыгыш Азияда регионалдык экономикалык интеграцияны к?ч?т?? идеясын активд?? колдогон. Малайзия д?йн?н?н к?пт?г?н ?лк?л?р? менен дипломатиялык жана соода мамилелери бар. 2022-жылдан премьер-министри Анвар Ибрагим.

Экономикасы

Куала-Лумпур.

Малайзия – заманбап индустриялуу ?лк?л?рд?н катарына кирет. Социалдык ?н?г?? де?гээли ?н?г?п келе жаткан ?лк?л?р арасында ?т? жогору. ИДПнин к?л?м? 461,4 млрд долларды (АКШ, 2010) т?з?п, ?н?г?п келе жаткан ?лк?л?р арасында 14- жана Т?шт?к-Чыгыш Азияда 3-орунда. Аны киши башына б?л?шт?рг?нд? 14,7 ми? доллардан туура келет. Андагы тейл?? ч?йр?с?н?н ?л?ш? 56%, ?н?р жайдыкы 37, айыл чарбаныкы (токой жана балык чарбасы менен бирге) 7. ?лк?г? т?з келген чет ?лк?л?к инвестициянын к?л?м? 8,4 млрд доллар. Ири инвесторлору: Япония, Сингапур, АКШ, Германия, Франция, Австралия, Тайвань. Улуттук ири мамлекеттик компаниялары: ?Petronas? (?Petroliam Nasional Berhad?; ?лк?н?н ири нефть-газ корпорациясы), ?Tenaga Nasional? (электр энергетика), ?Perusahan Otomobil Nasional? (?Proton?) жана ?Perodua? (автомобиль чогултат) ж. б. 2008-жылы 120,5 млрд кВт·с электр энергиясы ?нд?р?лг?н. Анын 95%и ЖЭСке туура келет. Электроника, электр-техникалык, машина куруу (жарым ?тк?рг?чт?р, интегралдык микросхемалар, тиричилик кондиционерлери; д?йн?д?г? э? алдынкы ?нд?р?ш), жыгач иштет??, т?ст?? металлургия (негизинен калай эритилет; жылына 35 ми? тонна, д?йн?д?г? э? ири завод), химия (табигый каучукту ?нд?р?? боюнча д?йн?д? 3-орунда, Таиланд менен Индонезиядан кийин; жылына 1,27 млн тонна), нефть-химиялык (полипропилен, этилен, пропилен, параксилен, бензол ж. б.), фармацевтика (негизинен витаминдер), парфюмерия-косметика (пальма, кокос, арек майлары колдонулат), жыгаччылык, тамак-аш ж. б. ?н?р жай ишканалары иштейт. Куала-Лумпурдун шаар агломерациясынын т?шт?к б?л?г?нд? Т?шт?к-Чыгыш Азиядагы э? ири технополис (административдик борбору – Сайбержая; ?мультмедиа супер-коридору? же ?малайзия силикон ?р??н??) ?н?г??д?. Автомобиль ?нд?р?ш? жылына 442 ми? даана машина (Т?шт?к-Чыгыш Азияда Таиланддан кийин 2-орунда) чогултат. Айыл чарба техникаларын (трактор, шалы жыйноочу комбайн ж. б.) чыгаруу жана кеме куруу ?н?кк?н. Кеме о?долот. Нефть (34,2 млн тонна, 2007) жана газ (1,7 млн тонна) казып алуу боюнча Т?шт?к-Чыгыш Азияда 2-орунда (Индонезиядан кийин). ?лк?н?н ички керект??л?р?н толугу менен канааттандырат. Негизги азыктары – к?р?ч, кассава, жер жа?гак ж. б. Эчки, кой, бодо мал, чочко асыралып, ?й куштары багылат. Балык уулоо ?н?кк?н. Де?из продуктылары даярдалат. Автомобиль жолунун Узундугу 98,7 ми? км (2008), темир жолунуку 1890 км. Дарыяларында, де?изде кеме ж?р?т. Ири порттору: Келанг, Танжунг-Пелепас, Пасир-Гуданг ж. б. Сыртка нефть, каучук, ?с?мд?к ма-йын, калай, тропик жыгачтарын, автомобиль, бут кийим, кездеме, электрондук ?н?р жай продукциясын (транзистор), радиотехникалык каражаттарды ж. б. чыгарат. Негизги соода шериктештери: Япония, АКШ, Сингапур, Европа Биримдиги ?лк?л?р?, Т?шт?к Корея, Кытай.

Билим бер??с?

Мектепке чейинки тарбиялоону, 11 жылдык милдетт?? акысыз орто, кесиптик-техникалык жана жогорку билим бер??н? камтыйт. Расмий малай тили, ошондой эле кит жана тамиль тили окутулат. 15 жаштан жогорку калктын сабаттуулугу 91,9% (2008). Кесиптик коллеждер, мамлекеттик университеттер, илимий мекемелер, китепкана, музейлер Куала-Лумпуре шаарында жайгашкан, анын ичинде Малайя университети (1962), Азия искусствосу музейи (1962), Улуттук китепкана (1966), Улуттук музей (1963) ж. б. бар.

Массалык-маалымат каражаттары

Малай тилинде ?Berita Harian?, ?Utusan Malaysia?, ?Utusan Melayu?, англис тилинде ?Bisiness Times?, ?The Malay Mail?, ?The New Straits Times, ?The Star?, кытай тилинде ?Синчжоу жибао?, ?Чжунго бао? ж. б. гезит-журналдары чыгат. Радиоуктуруусу (1964-жылдан), телек?рс?т??с? (1963-жылдан), Улуттук маалымат агенттиги (1967-жылдан) иштейт.

Адабияты

Малайзия адабияты негизинен малай тилинде, ошондой эле кытай, тамиль жана англис тилдеринде да ?н?г??д?. Малайзия адабияты Индия жана яван оозеки адабияттарынын таасиринде ?н?кк?н. Негизинен малайя тилиндеги адабият негизги орунду ээлейт. Алгачкы жазма эстеликтери 17-кылымга таандык. Малайзия жа?ы адабиятына Абдуллах бин Абдулкадир Мунши негиз салган. 1965-жылы Куала-Лумпур шаарында Тил жана адабият коому, 1958-жылы жазуучулардын улуттук союзу т?з?лг?н. 19-кылымдын аягы – 20-кылымдын башында малайя тилиндеги пресса, исламды жа?ылоо кыймылы адабиятка агартуучул к?з карашты жайылткан. Буга Саид Шейх бин Ахмад аль-Хадинин Египет турмушун баяндаган ?Фарида ханум? романы мисал. 1930–40-жылдары Малайзияда Индонезиянын улутчул маанайдагы адабиятынын таасиринде ар кыл тематикадагы романдар жазылган (А. Самад бин Ахмад, А. Бахтияр, Раж Мансур ж. б.). Япондор басып алгандан кийин Малайзия адабиятында колониячылыкка каршы к?р?ш к?ч алып, поэзия жана проза негизги орунду ээледи, ошондой эле роман жанры сынчыл реализм багытында жа?ыланды. Хасан бин Мухаммад Алинин ?Селсаяк? (1959), А. Самад Саиддин ?Салина? (1961) ж. б. романдары да илимий 1967-жылы жерсиз дыйкандарга арналып жазылган коллективд?? ыр жыйнактар чыккан. 20-кылымдын башынан Малайзия адабиятынын негизинде Индонезия, Брунея жана Сингапур адабияттары ?н?г??д?.

Архитектура жана с?р?т искусствосу

Малайзия искусствосунун э? байыркы эстеликтери неолит дооруна таандык. Жа?ы доордун биринчи кылымдарынан Малайзиянын т?нд?к б?л?г?н?н маданияты байыркы-индия салттарынын таасирин сезип келген. Малака жарым аралында 50г? жакын будда жана индус курулуштарынын калдыктары сакталып калган (2–6-кылым). Пенкалан-Бахарудан (Кедах штаты) табылган коло фигураларда (5-кылым) жана Куала-Селинсингадагы (Перак штаты), 5–6-кылымдар индустук скульптураларда Амаравати (2–3-кылымдар) жана Гупттордун (4–6-кылымдар) мезгилине таандык стилдерге жакын белгилер байкалат. Ошол мезгилдеги э? атактуу архитектуралык эстеликтердин бири – Букит-Бату-Пахат (Кедах, 9–10-кылым) храм-чанди. Ушул мезгилдин скульптурасында малайзиялык, индиялык, индонезиялык жана кхмердик пластикалык традициянын айкалышуусу айрыкча ачык байкалат. 13–15-кылымдарда Малайзиянын искусствосу Маджапахит яван империясын жана Аюттхая тай мамлекетинин маданий салттарынын таасирлери тийген. 14–15-кылымда Малайзиянын аймагына исламдын таралышы менен диний архитектуранын жа?ы типтери – мечиттер, минареттер, мавзолейлер пайда болгон, э? эскилеринен Малаккадагы Перингит (1720-жылыч.), Теренгкера (1728), Кампунг-Хулу (1728), Кампунг-Клинг (1748) жана Кампунг-лаут (1730, Келантан штаты) мечиттери сакталып калган болуп эсептелет. Кийин курулган айрым мечиттердин (мисалы, Лангар мечити, 1870) пландалышына жана декоруна салттуу сарай архитектурасы таасир к?рс?тк?н. Жалпысынан мусулман эстеликтеринин архитектуралык декорунда орнаменттик кооздоо тенденциясы к?р?н?т. 19-кылымдын башынан тартып прототиптери жакынкы чыгышта жолуккан (Капитан-Клинг мечити, 1802, Жоржтаун, Пинанг штаты) же индиялык диний курулуштары (Масжид-Жаме, 1909, Куала-Кангсар Лумпур, Убудиах мечити, 1913, Куала-Кангсар, Перак) кумпалуу мечиттер салына баштаган. Малайзиядагы мавзолей эстеликтер арасынан э? к?р?н?кт? катары Малакка штатындагы султан Алауддин Риаят Шахтын атактуу м?рз?с? эсептелет (15-кылымдын аягы). 15-кылымдын башынан Малайзияда Кытай менен соода жана маданий мамиленин ?н?к-к?н?н? байланыштуу кытай к?рк?м салттарынын таасири байкалат. Буга оймо-чиймелерге алыскы чыгыш мотивдери (булуттардын ажайып к?р?н?ш?, ажыдаардын, касиетт?? куштун (феникс), г?лд?рд?н ж. б.) киргени мисал. Э? эски кытай храмдарынын бири атактуу де?из саякатчысы Чжэн Хэ 15-кылымдын башында Малаккага келгендигинин урматына 1645-жылы салынган Чэн-Хунь-Тэн болуп эсептелет. 16-кылымдын башында башталган Менены колониялаштыруу архитектура менен искусствого европалык формаларды киргиз?? менен коштолот. Англиянын ?ст?мд?кт?н учурунда жетект??ч? архитектуралык стилдердин бири классицизм болуп калат. Пинангедеги Ыйык Георгий чирк??с? (1818), Ипох шаарындагы муниципалитеттин, Кучингедеги Жогорку Соттун имараты, Жохор-Барудагы султан сарайы, Куала-Кангсаредеги Малай колледжи буга мисал. К?з каранды эместик алгандан кийин Малайзиянын архитектурасында имараттардын курулушун интернационалдык стилде жасоо тенденциясы к?р?н? баштайт: Мененын Парламентинин имараты (1963, арх. Д. Кержа Райа), ?Нагариа? комплекси (1986, архитектор П. Рэка). Малайзиялыктар ?ст? пальма жалбырактары менен жабылган сваяларга отургузулган жыгач ?йл?рд? курушат. Таяныч устундарын, балка-карниздерин кооздошот, керегелери бамбуктан согулуп, геом. орнамент менен кооздоп алышат. Б?г?нк? Малайзияда салттуу кытай тушь, акварель жана пастель живописинен башка дагы индиялык типтеги май негизиндеги станоктук живопись (Юнг Мун Сен, А. Арифф ж. б.) бар. Бир катар профессионал с?р?тч?л?р? реалисттик портреттерди, жанрдык жана пейзаждык акварелдерге кайрылышкан. 1950–60-жылдардагы с?р?тч?л?р: А. Л. Мохидин, Н. З. Абидин, С. А. Жама, Чеонг Лайтонг, Ли Жо Фор абстракттуу экспрессионизмдин духундагы иштерди аткарышкан. ?з?н?н чыгармаларында улуттук ?зг?ч?л?кт? жана учурдагы европалык живопистик тенденцияларды бириктирген 1970–80-жылдардын мастерлери: Ж. Тан, И. Зайн, И. Хусейн, Р. Захатуддин, А. Х. Юсоф, Ф. Омар, Ш. Ф. Зубир, С. Х. Эса ж. б. Станоктук жана монументалдык скульптура ке?ири тараган.

Музыкасы

Малайзиянын полиэтникалык музыкалык маданиятынын негизин салттык музыка т?з?т. К?з каранды эместикти алуу менен Малайзияда батыш тибиндеги музыкалык турмуш ?н?г? баштаган. Гус Стейндин, Альфонсо Солианонун жана Жохари Саллехтин чыгармаларында малайдык, кытай жана инди музыканын мелодикалуу жана ритмикалык элементтери бат. Европалык гармониялык негиз менен айкалышып турат. Композиторлор Жон Йонг Лах Бох (?Т?шт?к – Кытай де?изинин мистериясы? – симфониялык поэмасы), Жулия Чонг (?Бергамбина? симфониясы, 1975, ?Манора? балеттик сюитасы, 1982, ?Кучинг? фортепиано жана оркестр ?ч?н концерт, 1992) батыш стандарттарына ык алышат. Малайзиянын бий искусствосунун байыркы салты бар. Анда инди-буддалык маданият элементтери, тайланддык (чыгышында) жана явалык (Малакка жарым аралынын т?шт?г?нд?) канондордун таасири бириккен. Малайзиянын башкаруучулардын сарайларында, ?йл?р?нд? бий драмаларынын ар кандай т?рл?р?: жикей (эл жомокторунун жана уламыштардын сюжетине), хадрах (арабдан чыккан; эркектер аткарат, отуруп, тизелеп, туруп бийлешет), ашык (жакшы к?рг?н чымчыгын жоготкон хан-кызынын тарыхы), менора (жергиликт?? жана тайланддык уламыштардын мотивдери боюнча; жай ыргактуу кыймылдар, колдун манжаларынын татаал оюндары, гротескт?? бет каптардын болушу). 20–21-кылымдын аралыгында бул жанрлардын баары кризиске учураган. Малайзиянын элдик бийлеринин репертуары ар т?рд??.

Театры

Малайзиянын байыркы театрлашкан ритуалдар менен байланышкан салттык театрынын негизги формасы болуп 4 т?рд? жашаган ваянг болуп эсептелет. 19-кылымда Малайзиянын шаарларында водевилдин, мелодраманын, опереттанын европалык жанрларына типологиялык жактан жакын оюндар тараган. Алгачкы труппалар 1870-жылдарда Пинанда т?з?лг?н. Алардын репертуарында жергиликт?? легендалардын сюжетине жазылган пьесалар ?Ханг Туах?, ?Жула-жула Бинтанг Туджук?, ?Данданг Сетиа?, инд. эпостун, жакынкы чыгыш легендалардын (?Лейли жана Межнун?, ?Али-Баба жана 40 каракчы?, ?Тадж ул-Мулук?, ?Абу Навас?), ошондой эле индонез. жана тайдык жомоктор (?Сити зубудах?, ?Радин Мас?, ?Сити Жамилах?), батыш драматургдарынын чыгармалары (айрыкча У. Шекспир) кирген. Европалык типтеги биринчи драмалык чыгармалар 20-кылымдын башында мектеп театрларында ишке ашкан. Учурдагы улуттук драматургиянын негизд??ч?с? Усман Аванг болуп эсептелет. 20–21-кылымдын аралыгында э? к?р?н?кт?? драматург жана режиссёр – Нурдин Хасан, анын пьесаларында социалдык шарттуу фантастикалык-аллегориялык, кээ бир убакта абсурдисттик формаларды кабыл алат (?К?п?л?кт?рд? ?лт?рб?-г?л??, 1978; ?Ушул т?н? таш бака ыйлады?, 1994 ж. б.).

Киносу

950-жылдардын аягына чейин Малайзияда фильмдерди чыгаруу ?нд?р?ш? Сингапурда топтолгон да, эреже катары, буга чейин кино?нд?р?ш? бар Индиядан же Кытайдан чыккандардын колунда болгон. Биринчи малай фильми ?Лейли жана Мажнун? (1933, режиссёр Б. С. Раджханс) болуп эсептелет. Бул жергиликт?? опера труппасы ойногон классикалык уламыштын экрандаштырылганы. 1937-жылы Ран Ран Шо менен Ранми Шо ?Shaw Brothers? киностудиясын Сингапурда негиздешкен. Анда, 1941-жылы япондордун кол салышына чейин бир нече к???л ачуучу тасмаларды (??г?й эне?, ?Ойнош аял?, ?С?й?? ?ч бурчтугу?) тартылган. 1965-жылы Сингапур Малайзия Федерациясынын курамынан чыккандай кийин Куала-Лумпурда сингапурдук кинематографисттер иштей баштайт, алардын ичинде Л. Кришнан (1950–60-жылдардагы белгил?? продюсер жана режиссёр) Саллех Гани, Жамил Сулонг, Омар Роджик, С. Кадарисман ж. б. болушат. 1970-жылдардан чо? коммерциялык же?ишке ?Чоматтын ?й-б?л?с?? (1975, режиссёр Дедди М. Борхан) комедиясы ээ болот. 1970–80-жылдарда э? к?р?н?кт?? режиссёрлордун бири Жинс Шамсуддин ?Эрте?ди к?т?? менен? (1978), ?Эрте?ки к?н келет? (1980), ?Эрте? ким ?ч?н?? (1982) фильмдеринде татаал жана карама-каршылыктуу турмушту иликтейт. 20–21-кылымдын аралыгында жа?ы толкун деп аталган фильмдердин ичинен Анвар Нор Араинин ?Жонни фильм тартып жатат? (1994, цензура тыюу салып, 2008-жылы экранга чыккан); Амир Мухаммаддын тасмалары ?Эрин эринге? (2000, биринчи малайзиялык санариптик толук метраждуу фильм) жана ??р?й учурган? ?Сусук? (?Имплантант?, 2008, Ирандан чыккан америкалык режиссёр Н. Халили) ж. б. айтууга болот. ?лк?д? 70тен ашык киностудия бар, алар Малайзиянын кино чыгаруучулардын ассоциациясына биригишкен. 1981-жылы Улуттук кинокорпорациясы (FINAS) т?з?лг?н. 1980-жылдан (ар жыл сайын, ар кайсы шаарда) Малайзиянын улуттук кинофестивалы ?тк?р?л?п турат. 2007-жылдан жыл сайын Куала-Лумпур ЭКФи ?тк?р?л?т.

Колдонулган адабияттар

• “Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 5-том. Башкы редактору Асанов ?. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. илл. ISBN 978 2025-08-081-7